«Рухани жаңғыруды әркім өзінен бастауы керек»

– Сұлушаш Сәтбекқызы, Мемлекет бас­шысы Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаевтың «Болашаққа бағдар: рухани жаңғыру» атты мазмұнды мақаласы қоғамдық санаға қозғау салып, тың серпіліс сыйлағаны белгілі. Құнды еңбекте ұлттық құндылықтарды ұлықтауға басымдық берілді. Бұл тұрғыда туған тіліміздің тынысын кеңейту де назардан тыс қалған жоқ. Жалпы, өзіңіз бағдарламалық мақаладан қандай ой түйдіңіз? Оны жүзеге асыру барысында облысымызда нендей шаралар атқарылып жатыр?

– Расында да, Елбасы алаш ұрпағын алға жетелейтін 6 міндет қойды. Біздің елімізде стратегиялық тың жоспарлардың нәтижесінде экономика еңсе тіктеп, әлеуметтің әлеуеті артты. Енді санамызды өзгертетін кез келді. Мысалы, «Туған жер» бағдарламасының берері мол. Мектеп бітіргеннен кейін үлкен қалаларда тұрақтап, елге ат ізін салмай кеткен азаматтар бар. Барлығы қайырылып, мүмкіндігінше ауылға көмектесуде. Әр азамат өз ауылына барып бір тал ексе де, 1-2 жасқа көмектессе де, үлкен қолдау болады деп ойлаймын. Екіншіден, қазақ жазуының тарихында латын графикасына көшуге байланысты маңызды кезең болды. Бұл тәуелсіздіктің алғашқы жылдарынан бері көтеріліп келе жатқан мәселе еді. Бірақ, Елбасы әуелі мемлекеттік тілдің мәртебесін көтеріп алу керектігін кеңінен түсіндірді. Міне, бүгінде ана тіліміздің беделі артты. Іс қағаздары қазақша жүргізілуде. Жиналыстарымыз мемлекеттік тілде өтеді. Барлық мүмкіндік бар. Ал, латын әліпбиіне ауысу Елорданы Алматыдан арқа төсіне көшіру секілді үлкен тарихи оқиға болды. Себебі, Елбасы мұны ел ертеңі үшін жасап жатыр. Оның ешқандай қиыншылығы жоқ. Кезең-кезеңімен меңгеріп кетеміз. Тағы бір айта кетер жағдай, мақала жайлы пікір білдіруге әркім де құқылы. Бірақ, біздің сөзіміз ісімізге сай ма? Мәселе сонда. Сондықтан, рухани жаңғыруды әр адам өзінен бастауы керек деп ойлаймын.

Мен көп уақыт басшылық қызметтер атқардым. Білім басқармасында жүргенде де ауылдың түкпір-түкпірінен келген әр мұғалімге есігім ашық болды. Ұстаздар мектептің немесе білім бөлімінің басшылығы тарапынан өзін толғандырған сұрағына жауап таба алмаса, маған келетін. Оларға «Бүгін менің қабылдау күнім емес» дей алмаймын. Себебі, сонау шалғайдан ат терлетіп, мәселесін арқалап келіп отыр. Айтайын дегенім, бүгін басшылық қызметте отырсаң сенімен сәлемі түзу, саладан кетсең кейбір мекеме басшылары теріс айналып шыға келеді. Өйткені, сен ол адамға енді керек емессің. Сондай басшылар мақаланы «мөлдіретіп» жазып жатады. Сондықтан, рухани жаңғыруды әркім өзінің адамгершілігінен бастауы керек.

Білім саласында жүргенімде үнемі мектеп басшыларына «Мектепке кірер кезде аула сыпырушыдан бастап жағдайын білуің керек деп» айтып отыратынмын. Амандық-саулық сұрасаң, Алғыс хат алғаннан артық қуанады. Одан артық мотивация жоқ. Және ол ешқандай да қиын шаруа емес. Әрбір ұжымда елмен тіл табыса алмайтын адамдар болады. Мен «Жаман мінезі болса да теориялық білімі терең мұғалімді қадірлеңіздер» дейтінмін. Өйткені, ондай білімі бар ұстаз салада өте қымбат. Ол адамның да солай болуына өмірде көрген қиындықтары, ортасы себеп болған шығар. Сондықтан да, мұндай адамдардың да жүрегіне жол табуға болады. Көңіл бөліңіз. Ұжыммен байланыстыруға тырысыңыз. Себебі, ол керек кадр. Басшы барлығын тең ұстауы қажет. Білім басқармасында 19 жыл еңбек етіппін. 8 жыл бөлім бастығы, 4 жыл басшының орынбасары, 7 жыл басшы болған кезімнің әрбір сәтінде әріптестеріме осылай айтып жүрдім. Көре білсең, кез келген жағдайдың алдын алуға болады.

– Тілдерді дамыту басқармасының тізгінін ұстағаныңызға да аз уақыт болған жоқ. Тың бастамалар ретінде қандай жобаларды айтар едіңіз?

– Мемлекеттік тілдің мәртебесін көтеру мақсатында көптеген жұмыстар жоспарланған. Мәселен, биылғы жылға «Атаулар сыр шертеді» деген телебағдарлама жүзеге асуда. Бұл жобамыз тікелей Елбасының «Болашаққа бағдар: рухани жаңғыру» мақаласынан туындап отыр. Көптеген жерлердің көне атаулары қайтарылды. Жуалы, Т.Рысқұлов ауданындағы, өзге де өңірлердегі атаулардың көпшілігі қазақшаланды. Жаңа телебағдарлама – облысымызда соңғы жылдарда тарихи атаулары қалпына келтірілген елді мекендер туралы сыр шертеді. Бұл туған өлкенің тарихын білгісі келетін жастарға өте қажет деп ойлаймын. «Тіл сақшысы» телебағдарламасының да ауқымын кеңейттік. Бұған қоса, өз балаларын қазақ мектептеріне беріп, үйінде мемлекеттік тілде сөйлесетін өзге этнос өкілдерін өңір тұрғындарына таныту мақсатында «Тілі бірдің – тілегі бір» телебағдарламасын қолға алдық. Тіпті, олардың арасында қазақ тілін қазақтарға үйретіп жүргендері де бар. Телебағдарламаның алғашқы түсірілімі Байзақ ауданында өтті.

Сонымен қатар, мемлекеттік тілдің мәртебесін арттыру шараларына үкіметтік емес ұйымдар мен қоғамдық бірлестіктерді кеңінен тартып жатырмыз. Соның нәтижесінде облыста полиглоттар клубы құрылып, іске кірісті. Клубты үкіметтік емес ұйымдардағы белсенді жастардың өздері жүргізіп отыр. Өз араларында дебаттар, зияткерлік ойындар, сұхбаттар мен сайыстар ұйымдастыруда. Сондай-ақ, күні кеше ғана «Қазақ тілі – ғажап тіл» атты әлеуметтік жобамыз аяқталды. Оны 10 аудан мен Тараз қаласында қазақ тілінің ерекшелігін, бай екендігін дәлелдей отырып дәріптеу мақсатында өткіздік. Енді «Көп тіл білу – заман талабы» әлеуметтік жобасы аясында «Болашақ» бағдарламасының түлектері мен бірнеше тілді жетік меңгерген республикаға танымал тұлғалардың қатысуымен мыңдаған жасты қамтитын шара өткізсек деп отырмыз. Былтыр латын графикасына негізделген әліпбидің қажеттілігін кеңінен түсіндіру мақсатында желілік кестеге сәйкес, 1 019 іс-шара ұйымдастырыппыз. Латын графикасына негізделген жаңа әліпбиді насихаттауға бағытталған 3 әлеуметтік жоба аясында 51 шара өтті. Оған былтыр 16 мың адам қатысты. Биыл бұл бағыттағы әлеуметтік жобаларымыздың қатары тағы да толығады. Осы жазда А.Байтұрсынов атындағы тіл білімі институтының ғалымдары, ұлттық комиссия мүшелерінің қатысуымен республикалық ғылыми-тәжірибелік конференция ұйымдастырмақпыз. Сонымен қатар, тек тіл білімі ғалымдарының арасында жаңа латын қарпіндегі қазақ тілін үйрету шеберлігі сыналатын онлайн курс байқауын жарияладық. Кім ең жедел үйретудің шебері болса, соның дайындаған онлайн курсын аудандар мен басқармаларға, мемлекеттік қызметшілерге ұсынамыз.

– Мұстафа Шоқай: «Ұлттық рухтың негізі – ұлттың тілі» деді. Жалпы, Алаш қайраткерлерінің басын бәйгеге тігіп, туған тіліміздің туын жықпағаны тарихтан белгілі. Бірақ, сол арыстарымыздың бай мұрасын ұрпаққа насихаттау мақсатында біздің өңірде дәстүрлі түрде іс-шаралар неге ұйымдастырылмайды? Мысалы, еліміздің басқа өңірлерінің басым көпшілігінде Міржақып Дулатұлы, Сұлтанмахмұт Торайғыров, Әлихан Бөкейханов пен ел тарихында іс-қағаздарды алғаш рет қазақша жүргізу жөнінде ұсыныс айтқан Сәкен Сейфуллин оқуларын тілдерді дамыту басқармалары ұйымдастырып келеді. Біздің өңірде неге бұл іс назардан тыс қалып келеді?

– Жалпы, іс-шараларды әрбір басқарма өзінің қызметтік міндеттемелеріне сәйкес ұйымдастырады ғой. Әдебиет, мәдениет қайраткерлеріне арналған жұмыстарды көбіне мәдениет, архивтер және құжаттама басқармасы жүргізеді. Ал, біздің шаралар тек тілдің мәселесіне байланысты. Жуырда Мағжан оқуларын ұйымдастырдық. Шығармашылығын насихаттауға басымдық бердік. Міржақып, Сұлтанмахмұт оқуларын да болашақта қамтуды жоспарлап отырмыз. 2000-жылдан бері Абай, Мұқағали оқулары ұйымдастырылып келеді. Мұндай шаралар өңірдегі жоғары оқу орындарында, колледждерде, білім мекемелерінде ұйымдастырылуда. Бірақ, біз де басқарманың құзіретіне қарай жұмыстар атқардық, назарымыздан тыс қалдырып жатқан жоқпыз. Мәселен, Алаш қайраткері Әлихан Бөкейхановтың құрметіне облыста 3 мектепке есімін бердік. Ал, жергілікті жоғары оқу орындарында қайраткер жайында ғылыми-тәжірибелік конференция ұйымдастырылды. Мұндай шаралар басқармалардың мүмкіндігіне сәйкес жүргізіледі. Сондықтан, қазақтың бүкіл ақын-жазушыларын тек біз ғана түгел қамти алмаймыз.

– Тараз қаласындағы көнерген көше атаулары не себепті әлі күнге дейін қалыпқа келтірілмей келеді? Аудандардағы орта мектептердің де көпшілігі орысша аталады. Луговой стансасының атауы да көптен бері көпшіліктің көкейінде жүр. Осы жайлы не айтасыз?

– Ел Тәуелсіздігінің ширек ғасырлық белесінде, облысымызда аудан, ауыл, кент, стансалардағы көше атауларын өзгерту, жаңарту жұмыстары белсенді жүргізілді. 146 елді мекен, 172 нысан, 1 924 көше атаулары жаңғыртылып, ұлттық рухымызды көтеретін ұғымдармен ауыстырылды. Өткен жылы облыс әкімдігі жанындағы ономастика комиссиясының 3 отырысы өткізіліп, онда 1 ауылдық округ, 6 елді мекен, 1 саяжай, 237 көшені қайта атау туралы ұсыныстар оң шешімін тапты. Биылдың өзінде комиссияның қорытындысымен 1 ауылдық округ, 2 елді мекен, 104 көшені қайта атау бойынша мәмілелер жасалды. Өткен жылы басқарма тарапынан өңірдегі мағынасы ескірген ауылдық округтер мен елді мекендер, көшелер мен нысандардың атауларына талдау жасалып, басқарма тарапынан 3 рет зерделеу жүргізілді. Тараз қаласында 3 даңғыл, 864 көше болса, соның 334-і орыс тілінде. Оның 163-і тарихи атаулар. Ал, қайталанатын атаулар бойынша Тараз қаласының әкімдігі нақты жұмыстар жүргізуде. Республикалық ономастикалық комиссияның оң қорытындысы бар, алдағы уақытта бұл мәселе өз шешімін табатын болады. Байзақ ауданында тек 4 мектеп орысша аталады. Әлем әдебиетінің көрнекті өкілдері А.Пушкиннің, Н.Гогольдің, тұңғыш космонавт Ю.Гагариннің құрметіне берілген атауларды өзгертудің қажеттілігі жоқ деп есептеймін. Сонымен қатар, «Қазақстан Республикасындағы көлік туралы», «Теміржол көлігі туралы» Заңдардың талаптарына сәйкес, Луговой стансасы халықаралық және республикалық маңызы бар станса қатарына жататындықтан, аталған нысанның атауын өзгерту «Қазақстан темір жолы» ҰҚ» АҚ-ның құзіретінде.

– Елбасы кезекті Жолдауында мемлекеттік тіліміз ғұмырлы болсын десек, оны жөнсіз терминологиямен қиындатпаудың қажеттілігін баса айтып өтті. Дегенмен «пайыз», «ғаламтор» секілді термин сөздердің тікелей аударылған нұсқалары кең ауқымда қолданылып келеді. Осы мәселеге орай сіздердің тараптан қандай шаралар жүргізіліп жатыр?

– Қазіргі таңда Қазақстан Республикасы Үкіметі жанындағы терминология комиссиясы бекіткен терминдер қайта қаралуда. Осы күнге дейін 21 мың термин бекітілсе, оның 40,8 пайызы төл терминдер, 59,2 пайызы кірме және аралас терминдерді құрап отыр. Осы терминдерге жасалу және аудару тұрғысынан толық лингвистикалық сараптама жасалуда. Сондай-ақ, тіліміздің тазалығын сақтап қана қоймай, оны ғылым тіліне айналдыру үшін терминдердің принциптері мен қолданбалы терминтанудың негізгі міндеттерін айқындау мәселесі қолға алынды. Елбасы алға қойған міндеттерді орындауда шет тілінен енген бірқатар терминдердің қазақ тіліндегі нұсқалары, атап айтқанда, процент (пайыз), гимн (Әнұран), шина (құрсым), инвентарь (мүкәммал), демаркация (шегендеу), баланс (теңгерім), интеграция (ықпалдасу), дефект (ақау) және басқа да бірқатар терминдер халықаралық нұсқалармен қайта сәйкестендірілді. Сондықтан, барша әріптестерімізге ендігі жерде Ұлттық комиссия шешіміне сәйкес пайызды процент, Әнұранды Гимн деп қолдану қажеттігін еске салғым келеді.

– Ұзақ жылдар бойы өзіңіз негізгі мамандығыңыз бойынша тарих және қоғамтану пәндерінен сабақ бердіңіз. Айтыңызшы, бүгінгі қоғамда сізді қандай мәселелер алаңдатады?

– Ең бастысы – халқымыздың тұрмысы дұрыс болса екен деймін. Себебі, сананы бәрібір тұрмыс билейді. Білім басқармасында қызмет атқарғанымда талай мәрте жүкті болып қалған оқушы қыздар үшін де, өз-өзіне қол жұмсаған, суицид, қылмыс жасаған балалар үшін де жауап бердім. Осыдан оншақты жыл бұрын болған мынадай оқиға есіме түсіп отыр. Тараз қаласындағы мектептердің бірінде 9-сыныпта оқитын жеткіншек бар еді. Әкесі маскүнем, екі күннің бірінде әйелін сабайтын көрінеді. Ал, анасы үй шаруасындағы мүмкіндігі шектеулі жан екен. Отбасының тұрмысы төмен болғанымен баланың оқу үлгерімі өте жақсы. Сол өрен бір күні мектепке ішімдік ішіп келіп, ұстаздарына әбден жылапты. «Нанға ақшамыз жоқ, әкем маскүнем, анама әлімжеттік көрсетеді, мен бұл жағдайда не істей аламын?» деп өзінің шарасыздығын айтып, қатты күйзеліске ұшыраған. Мен осындай отбасыларды көрсем, қолымнан келгенше көмектесуге тырысамын. Бірақ, олардың барлығына жәрдемдесе алмаймыз ғой.

Облыс орталығындағы тағы бір орыс тілді мектепте осы секілді оқиға орын алды. Тұрмыс тауқыметінен қиналған бала мәжбүрліктен 200 теңгені ұрлағаны үшін ішкі істер бөлімінің тіркеуіне алынды. Бұл ол баланың ең алғашқы заңбұзушылығы екен. Бір мәрте ұрлық жасаған бала ертең үйінде нан болмаса, тағы да сондай әрекетке баруы әбден мүмкін. Ал, ол балаларды бұл мәселеден қалай қорғаймыз? Әрине, қылмыс жасадың деп жазалау өте оңай, оның алдын алу үлкен мәселе. Сондықтан саны көп, мәні жоқ шараларды өткізе бергенше, сондай отбасындағы балаларды қамқорлыққа алуымыз қажет секілді. Халықтың тұрмысы түзелмейінше, табысқа талпынғанымыздан түк шықпайды. Көбіне осындай жағдайы төмен отбасылардағы бүлдіршіндердің тағдырына, болашағына қатты алаңдаймын. Сондай-ақ, қазір баласына дұрыс тәрбие бере алмайтын, тиісті кеңес айта алмайтын ата-аналар көбейді. Қоғамда ажырасу жиілеп барады. Бұл қазіргі қоғамдағы үлкен проблеманың бірі. Ажырасқаннан кейін міндетті түрде кемінде бір баланың өміріне моральдық, материалдық тұрғыдан нұқсан келеді. Бала екі жақта сандалып жүреді. Көп аналар ажырасқаннан кейін баланы әкесіне көрсетпейді. Содан кейін бала мектепке барған кезде әкесі бар балаларға қызыға, қызғана қарайды. Өз-өзін іштей кінәлап өмір сүреді. Өкініштісі, осындай мәселелер қоғамда күн сайын орын алып жатыр.

– Өмірлік ұстанымыңыз қандай?

– Жалпы, өмірден түйгенім – халықтың алғысына ие болғаннан артық ешнәрсе жоқ. Менің де байлығым – халықтың құрметі. Ғұмыр бойы халықпен бірге қоян-қолтық жұмыс жасап келемін. Бүкіл өмірімнің бар маңызды кезеңі ұстаздармен, ата-аналармен, оқушылармен өтті. Ол – мен үшін де үлкен мәртебе. Ұстанымым – қай салада да әділ, шынайы жұмыс жасау. Сонда ғана ел құрметіне ие болуға болады. Тіл саласында да атқаратын жұмыс өте көп. Жұмысыңды көрсету өзіңе байланысты. Адам үйде де, жұмыста да үнемі белсенді жүрсе, ол қасиет ұстанымға, әдетке, тіпті мінезге айналып қалады екен. Тапсырылған жұмыс, талап, жауапкершілік болмаса өмір қызық емес секілді маған. Сондықтан да, әрбір азамат мына заманда қол қусырып қарап отырмай, тіпті бір емес, бірнеше жұмысты игеруге икемделуі тиіс. Ал, өз жұмысыңнан жақсы нәтижеге жетіп, ләззат алып жатсаң, ол сөзбен айтып жеткізе алмайтын керемет дүние. Тағы бір ұстанымым – ешқашан жалықпау. Цицерон, Сократ, Баласағұн, әл-Фараби, Абай, Шәкәрім секілді ғұлама ойшылдардың ғибратты пәлсапасын тұрақты түрде оқуды әдетке айналдырғанмын. Ол сөздер еш уақытта да күшін жоймайды. Жастарымызға да ойшылдар даналығымен сусындауға, күніне осы мақсатқа кем дегенде 1 сағатын бөлуге кеңес беремін. Оқыған адамның басқалардан ой-өрісі қашанда биік тұрады. Тек өз мамандығыңа қатысты ғана емес, барлық салада жан-жақты білімің болғаны жөн. Нағыз ХХІ ғасырдағы дамыған елдің азаматы сондай болуы керек деп ойлаймын. Көп оқыған адам, ол – рухани бай адам. Жүрегі, ойы, ниет-пейілі, ішкі жан дүниесі таза болады. Және қолыңнан келіп тұрғанда жақсылық жасаған абзал. Мен өз басым өмірде жеке мүддемді ойлап, байлық жинаған адам емеспін. Әрбір басшы өз ұжымына кішіпейілділігімен үлгі болып, сырлас, дос болуы қажет деп санаймын. Сонда ғана біздің жұмысымыз алға басып, рухани санамыз да жақсылыққа бет бұрып, жарқын болашақпен жаңғыратын болады.

– Әңгімеңізге рақмет.