Өткен аптада Қазақстандағы АҚШ елшілігі Instagram-дағы ресми парақшасында қазақшаға судай Америка азаматы Эван Аллен туралы видео жариялады. АҚШ үкіметінің Фулбрайт бағдарламасы бойынша Тараздағы университеттердің бірінде ағылшын тілінен сабақ беретін Эван қазақ тілін Ninety One тобының әндері арқылы үйренгенін айтады. Жастайынан географияға қызыққан ол Қазақстан туралы естіп-білген соң біздің елге қайтсе де келуді, бірақ ол үшін алдымен қазақ тілін үйренуді алдына мақсат етіп қояды. Шын аты Эван болса да, Айқын деп атағанды құп көретін фулбрайтерге хабарласып, әңгімелескен едік.
– Қазақ тілін үйренуді Нью-Йоркте студент болып жүргеніңізде-ақ қолға алғаныңызды естіп таңғалдым. Әдетте қазақшаға аймақтану факультетін бітірген немесе түркологияны зерттеп жүрген шетелдіктер қызығады. Соны ескеріп сізді де осы екі саланың өкілі болар деп ойлап отырмын.
– Жоқ (күліп). Жалпы, мен Нью-Йорктің батыс аймағында орналасқан Рочестер қаласында туып-өстім. Мектеп бітірген соң Нью-Йорк қаласындағы Фордем университетінде халықаралық қарым-қатынас және француз тілі мамандығы бойынша білім алдым. Негізі, мен көп тіл үйренгенді жақсы көремін. Қазақ тілі – мен үйренген төртінші тіл. Ағылшынды есептемегенде, испан және француз тілдерін жетік білемін. Отбасымда мен ғана бірнеше тілде сөйлеймін. Бала күнімнен әңгімелескенді, біреумен шүйіркелескенді жақсы көремін. Мектепте оқып жүргенде көп сөйлейтінім үшін келеңсіз жағдайларға тап болған кезім көп болды. Бір орында тұрмайтын, өте белсенді бала болып өстім.
– Сіз секілді полиглот болғысы келетін адам әлемде ең көп таралған он тілді білуге тиіс. Бірақ сол ондыққа кірмейтін қазақ тілін таңдауыңызға не түрткі болды?
– Бала кезде географияға қатты қызықтым. Он жасымда ма екен, нақты есімде жоқ, Қазақстан туралы кітап оқыдым. Әлгі кітапта сипатталған әсем жерлерге, онда тұратын халықтың мәдениетіне тамсандым. Сөйтіп бес жыл бұрын қазақ тілін өз бетімше үйрене бастадым. Интернеттен қажетіме жарайтын бірнеше материал тауып алдым. Әрі Ninety One тобының шығармашылығымен танысып, қазақ тілін үйренуге деген құлшынысым үдей түсті. Сөйтіп, 2020 жылдың жазында АҚШ-тың Висконсон университетінде қазақ тілінен сабақ беретін Гүлнар Глоацкидің интенсив курсына қатыстым. Сіз сұхбаттасқан, қазір Алматыда зерттеу жүргізіп жүрген шотландиялық ғалым Тара Мэтьюспен сол қазақша сөйлеу клубында танысқанмын. Біз бір сыныпта төрт адам оқыдық. Үшеуі орыс тілін біледі. Ал мен орысша бірде-бір сөз білмедім. Десе де, қазақ тілін тез үйреніп, емін-еркін сөйлеуге асықтым. Негізі, мен үнемі Қазақстанға барғым келетін. Фулбрайт бағдарламасы туралы естігенімде бірден Қазақстанға баруға жақсы мүмкіндік екенін түсіндім. Сөйтіп, 2021 жылдың қазан айында Фулбрайтқа құжат тапсырдым. Мұнда іріктеу жұмысы ұзаққа созылады. Сөйтіп, 2022 жылдың сәуір айында Тараз қаласына келдім. Қазір мұнда М.Дулати атындағы Тараз өңірлік университетінің Әлем тілдері факультетінде ағылшын тілінен сабақ беремін. Әрі IELTS-қа даярлық курсын жүргіземін. Негізінде, Фулбрайт бағдарламасына дейін де Қазақстанға барып оқуға, жұмыс істеуге мүмкіндік беретін басқа бағдарламалар қарастырып жүргенмін. Назарбаев университеті немесе әл-Фараби атындағы ҚазҰУ-де өткізілетін бағдарламаларды көздеп жүрдім.
– Неліктен Таразды таңдадыңыз?
– Бағдарлама ережесіне сәйкес, біз қалаған қаламызға бара алмаймыз. Фулбрайт аясында тек зерттеушілер ғана зерттеу жүргізгісі келетін орынды таңдай алады. Ал ағылшын тілін үйретуге қажет аймақтарды бағдарлама өкілдерді өздері таңдайды. Көбіне, аймақтарға жібереді. Қазір Қазақстан аумағында жалпы саны он бес фулбрайтер сабақ береді. Сол он бес фулбрайтердің ішінде жалғыз мен ғана қазақ тілін жақсы білемін. Тараз секілді қазақилық сақталған аймаққа мені сол себептен жіберді деп ойлаймын. Жалпы, мені осында жібергеніне қуаныштымын. Маған Тараз қатты ұнайды. Мұнда жүрген алты айдың ішінде Астана, Алматы, Шымкент қалаларында болдым. Ертең Қызылордаға жол жүргелі жатырмын. Ары қарай Аралға барамын. Негізі, мен – натуралиспін. Табиғат аясына саяхат жасағанды жаным жақсы көреді. Менің ата-анам ауылда туып-өскен. Кішкентай кезімде көкке шығып, жиі серуендейтінбіз. Қазір де тауға шығып, кемпинг ұйымдастырып тұрамын. Сол үшін Алматыға жиі барамын.
– Сіз секілді Фулбрайтпен осында жұмыс істеуге келген немесе Эрасмус бағдарламасымен зерттеу жүргізуге келген шетеліктердің көбі алдымен орыс тілін үйреніп, сосын барып қазақшаны меңгереді. Ал сіз керісінше…
– Қазақстанға келген шетелдіктердің көбі алдымен орыс тіліне қызығатыны рас. Өйткені олар Ресейге бара алмайтындықтан осында келіп үйренеді. Ал менің орыс тілін үйренуге тіпті де қызығушылығым жоқ. Мені қызықтыратыны – Қазақстан мәдениеті мен қазақ тілі. Бүгінде айналам үнемі орысша сөйлейтіндіктен мен орысша түсінемін. Бірақ ол тілді қазақ тілі секілді жақсы білмеймін. Бір қызығы, бес жыл бойы қазақ тілін үйренсем де, Қазақстанға келген кезде біраз сөзді ұмытып қалыппын. Бірақ алты ай ішінде есіме түсіріп, қазақшамды жақсартып алдым. Бірақ сонда да осында қазақ тілін үйрететін курсқа қатысып жүрмін. Негізі, мен орыс тілін жетік білсем де, бәрібір қазақ тілін үйреніп алатын едім. Себебі Қазақстанға жұмыс істеуге келгендіктен мұндағы мемлекеттік тіл – қазақ тіліне қызығушылық танытпау тіпті ұят. Таразда орыстар аз тұратынын байқадым. Такси шақырғанда болмаса орыс тілін көп қолданбаймын. Бірақ кейде тілім жетпей, орыстарға қазақша сөйлесем, түсінеді. Ал Алматы мен Астанада жағдай басқаша. Онда барғанда орыс тілін білетін досымды қасыма ертіп аламын. Ол түсінбеген жерімді аударып береді.
– Қазақшаңыздың деңгейін қалай өлшер едіңіз?
– Қазір елу пайыз білемін деп айта аламын.
– Біз сұхбаттасқан шетелдік мамандар қазақ тілін үйрену қиын екенін алға тартады.
– Ал мен олай ойлаймын. Қазақ тіліне қарағанда орысшаны үйрену әлдеқайда қиын секілді. Дегенмен маған қазақ тілін оңай үйренуге септігін тигізген екі фактор бар. Біріншіден, мен орыс тілін білмеймін. Орыс тілін білетіндер қазақшаны үйренуге көшкен кезде жаңылысып, шатасып жатады. Әсіресе, дыбысталудан қиналады. Мысалы, жақсы дегенді жакси деп айтады. Ал мен алдымен қазақша дыбысталуды естігендіктен маған онша қиын болмады. Екіншіден, жоғарыда айтқандай, мамандығым француз тіліне қатысты болғандықтан, шетелдіктер айта алмай қиналатын ә, қ,ғ, ө, қ төл дыбыстары француз тілінде де бар. Сондықтан ол дыбыстарды акцентсіз дыбыстау маған түк емес. Жалпы, қазақ тілі – әуезді тіл. Бәрінен бұрын маған оның дыбысталуы ұнайды. Сондай-ақ мен түрік халқының тілдеріне қатты қызығамын. Қазақ тілін үйреніп алсам, өзбек, қырғыз, түрік тілдерін үйрену еш қиын емес деп ойлаймын.
– Қазақстандағы АҚШ елшілігі таратқан ақпаратта қазақ тілін Ninety One тобының әндері арқылы үйренгеніңіз туралы жазылады. Расымен, тіл үйренуге олардың репертуары септігін тигізді ме?
– Иә. Қазақ тілін қайтсем үйренсем болады деп жүргенде YouTube-тан қазақтілді музыка іздей бастадым. Сол кезде Ninety One секілді жаңашыл әрі тек қазақша ән айтатын топтың бар екенін білдім. Олардың бейнебаяндарынан бөлек, сахна сыртында, ел ішін аралағанда түсірген, Ninety One Space деген атпен шығатын бейнетоптамалардың бәрін қарап шықтым. Мұның маған көмегі көп тиді. Олардың әнінен ғана емес, сол видеоларда өзара өрбіткен әңгімесінен қазақша әріптерді қалай дұрыс дыбыстау керек екенін, акцентсіз қалай сөйлеуге болатынын үйрендім. Сонымен қатар Қазақстанның біраз көрікті жерлерін көрдім. Байқағаным, мен тыңдау арқылы тез үйренеді екенмін. Топ мүшелерінің әңгімесін тыңдап, акцентсіз сөйлеуге тырысып-бақтым. Олардың бұрынғы видеоларында ара-тұра орысша сөйлеген тұстары бар, бірақ соңғы жылдары түсірген видеоларында тек қазақша сөйлейді. Айтпақшы, олардың өткен жылы желтоқсанда Астанада өткен концертін тамашалап, тамсанып қайттым. Өткенде елшілік таратқан ақпараттың астына Ace пікір қалдырыпты. Ал Zaq өз парақшасына жүктеді.
– Айтпақшы, Instagram-дағы жеке парақшаңызда аты-жөніңіз жазылуға тиіс жерде Айқын деп тұр. Неге Айқын? Әнші Айқынның қатысы бар ма?
– Жоқ (күліп). Висконсон университетінде қазақ тілін оқыған төртеуімізге мұғаліміміз қазақша есімдер таңдатқызды. Маған Айқын деген есім бірден ұнады. Ол кезде Айқын секілді әншінің бар екенін де білмедім. Содан бері Айқын болып кеттім. Тараздағы достарым да мені Айқын деп атайды.
– Қазақстандағы АҚШ елшілігінің Instagram-дағы жеке парақшасына сіз туралы видео жүктелген соң көпшілік сіздің емін-еркін сөйлегеніңізге таңырқап, сіздің америкалық екеніңізге сенбей, татар ұлтынан болар деп жазып жатыр. Оқи алдыңыз ба?
– Иә (күліп). Көбі ақжарма тілектерін жаудыра жазыпты. Қуанып қалдым. Қазақша акцентсіз сөйлегеніме таңғалған олар менің америкалық екеніме күмән келтіріпті. «Ресейден келген болар», «Бәлкім, татар ұлтының өкілі шығар» дегендей пікірлерді оқып, бір күліп алдым (күліп).
– Гарвард университеті антропология факультетінің докторанты, біраз уақыт Алматыда зерттеу жүргізген Алекс Уорбертон бізге берген сұхбатында «Байқағаным, қазақтар қазақ тілін үйреніп жүрген шетелдіктерге қалай сөйлеу керек екенін білмейді. Өте жылдам сөйлейді. Сондықтан олардың не айтып жатқанын кейде түсінбей қаламын» деген еді. Елу пайыз білсеңіз де, сіздің де қазақшаны түсінбей қалатын кездеріңіз болатын шығар.
– Менде де тура осындай жағдай. Мұның себебі мынада деп ойлаймын: жергілікті халық қазақ тілін үйреніп жүрген шетелдіктерді жиі кездестіре бермейді. Олар көбіне қазақ тілін жетік білетіндер немесе мүлде білмейтін, тек орысша сөйлесетіндермен диалог құрады. Көпшілігімен танысып-біліскен соң «Мен аздап қазақша білемін» десем, олар «Керемет! Онда сенімен қазақпен сөйлескендей сөйлесе берейін. Тез сөйлесем де түсінесің ғой» деп ұғатын секілді. Сосын оларға «Маған балаға сөйлегендей сөйлеңдер» деп айтамын (күліп).
– Ендеше сіздермен қазақша сөйлесер кезде неге баса назар аударуымыз керек?
– Біріншіден, асықпай және таза сөйлегеніңіз абзал. Сосын мен әлдебір қате жіберіп қойсам, сөз арасын бөлмей, маған сөзімді аяқтауға мүмкіндік берген жөн. Кейде қате сөз айтсам, көбі бірден ағылшынша немесе орысша шүлдірлей жөнеледі. Мұндай кезде оларға «Өтінемін. Мен бір ғана қате жібердім. Бір қатеге бола сөйлемді аяқтай алмайды деп ойлаудың қажеті жоқ. Маған қателесуге, жалғастыруға мүмкіндік беріңдер. Маған практика қажет» деп ескертемін. Қазақтар – мейірімді әрі көпшіл халық. Көмектескісі келіп тұрады. Содан ғой, мені қиналмасын, бірден түсінсін деп басқа тілде сөйлей жөнелетіні. Бірақ көбінің менің қазақша еркін сөйлегенімді естіген кезде көзі жанып, таң-тамаша болатынын байқаймын. «Орысша білмеймін. Қазақшадан бастадым» десем, тіпті таңырқайды. Айтпақшы ұмытып барамын, мені жаңылыстыратын тағы бір нәрсе бар. Тілдік курс оқығанда маған «Келе жатырмын», «Не істеп жатырсың?» деп айтқан дұрыс екенін үйреткен еді. Бірақ мұнда келгенде «Келятрмын», «Нестеватсың?» дегенді естіп, алғашында қайсы дұрыс, қайсы бұрыс екенін білмей дал болдым. Сосын мұғалім Америкада «Сәлеметсіз бе?» деп амандасу керек деп үйреткен. Ал мұнда көпшілігі «Саламатсыз ба?» деп амандасады. Қазір мен де осылай сөйлейтін болыппын (күліп). Маған қызық көрінген тағы бір нәрсені айта кетейінші. Қазақтарда «Көп сөз – боқ сөз», «Жіптің ұзыны жақсы, сөздің қысқасы жақсы» деген секілді мақал көп. Бірақ өздері аз сөйлеңдер деп айтады да, соңында көп әңгіме айтып, жібергісі келмейді (күліп).
– Тағы бір байқағаным, біздің елге ұзақ уақыт тұрақтайтын шетелдіктер ел мәдениетімен жақынырақ танысу үшін қала ішін емес, ауыл-аймақты аралағанды жөн санайды екен. Әлеуметтік желідегі парақшаңыздан сіздің де ауылды жерлерге барғаныңызды байқадым. Не көрдіңіз? Не түйдіңіз?
– Ауыл мектептеріне презентация жасауға барған сапарымнан үлкен әсер алып қайттым. Мектептердің заманауи үлгідегі құрал-жабдықтармен жабдықталғанын, тіпті түрлі эксперимент жасауға болатын зертхананы көріп, таңғалдым. Сосын досыммен бірге оның ауылы Сарыкемерге қонақ болып бардым. Сол кезде қазақтардың расымен ел айтқандай, өте қонақжай халық екеніне көзім жетті. Былай қарап тұрсаң, олар мені мүлде танымайды. Бірақ туғанындай күтіп, асты-үстіме түсіп, көңілімді аулаумен болды. Тағы бір қызығы, мен жалдап тұрып жатқан пәтердің иесі әпкесінің туған күніне шақырды. Оның үлкен отбасымен бірге таңға дейін караокеде ән салып, көңіл көтеріп қайттым. Керемет кеш болды. Ешбірі ағылшынша білмейді. Сондықтан бір күн бойы тоқтамай қазақша сөйлеуіме тура келді (күліп). Дегенмен бұл мен үшін бір сынақ болды, себебі оған дейін бұлай ұзақ уақыт қазақша сөйлеп көргенім жоқ. Бірақ мені бөлмей, «Бері кел!» деп бауырына тартқаны көңіліме жылу сыйлады. Үлкен отбасы демекші, Қазақстанда апасы, атасы, ата-анасы, ағалары мен әпкелерінің бір үйде тұратынын көріп таңғалғаным бар. Бізде Америкада ата-анамен бірге тұру құптала бермейді.
– Бұл әркімнің жеке кеңістігі болу керек дегенге келіп сая ма?
– Дәл солай. Біздің отбасы мәдениетінде ата-анаң ересек атанғанға дейін қамқор болады. Ал есейіп, бой түзеген соң сен бөлек шығып, өз жолыңмен кетуге тиіссің. Одан кейінгі өмір жолыңда ата-анаң саған көмектеспейді. Бәріне бір өзің қол жеткізуің керек.
– Биыл жазда Тараздағы жұмыс мерзіміңіз аяқталған соң не істейсіз? Қандай жоспарыңыз бар?
– Бұйырса, жазда Америкаға қайтамын. Онда дайындалып, Швециядағы университеттердің біріне магистратураға оқуға тапсыратын ойым бар. Табиғатты ерекше жақсы көретіндіктен, алдағы уақытта экология саясатына қатысты жұмыс істегім келеді. Магистратурада осы сала бойынша білімімді жетілдірсем деймін. Сосын магистратураны аяқтаған соң Қазақстанға қайтып келуім мүмкін. Алдағы уақытта Алматыда тұрсам деп ойлап жүрмін. Айтпақшы, Америкаға қайтарда қазақ тілін қаншалық меңгергенімді анықтап, тесті тапсырмақпын. Маған қанша ұпай алатыным қызық болып тұр. Егер жақсы ұпай алсам, сертификатты түйіндемеме «қосып» қоямын. Бәлкім, болашақта мұның көмегі тиіп қалар.
– Әңгімеңізге рақмет!
Сұхбаттасқан
Әлия ТІЛЕУЖАНҚЫЗЫ