МАҒЫНАСЫ ҰМЫТЫЛА БАСТАҒАН СӨЗДЕР

Талқы — иленген теріні

жұмсартатын құрал («жиналыста

талқыға салды» деген осыдан

шықса керек)

Шүлен — жомарт деген мағынаны білдіреді (шөлді шүлен етті,

шүлен таратты деген тіркестер

бар)

Шаша — жылқының аяғындағы қыл (шашасына шаң жұқпас

жүйрік)

Құшнаш — бал ашатын әйел

(бақсы құшнаш деп те айтады)

Жеті амал — өте көне этнографиялық түсінік

1. Күннің тоқырауы

2. Қарашаның қайтуы

3. Үркердің батуы

4. Киіктің матауы

5. Тоқсанның кіруі

6. Мұздың қатуы

7. Айдың тоғамы

Ежеқабыл, Белқұда, Қызыл құда —

балаларын тумай жатып атастырған

құдалар

Хакім — дана, данышпан (Хакім Абай)

қазақ тіліне әкім, кәкім болып кірген.

Бүлдіргі — қамшының білекке ілетін бауы. (мұны «бүлдірге» деп те айтады.

«Қолымда бір қамшым бар бүлдіргелі»,

«Бүлінген елден бүлдірге алма» дейді)

Иянат — араб. Жала

Қиянат (қиянат) — араб уәдеге опасыздық

Аманат — өсиет, тапсырыс

деген мағынада. (аманатқа қылма — қиянат).

Иянар пен қиянат қосылса зиянатқа айналады.

Асадал — ыдыс-аяқ сақтайтын қапшық (аяқ қап та сондай)

Жел көз, тор көз — керегенің

түрлері

Бұйда — түйеге бұйда, атқа шылбыр тағылады

Безгелдек — дуадақтар тобына жататын құс. (Мәссаған, безгелдек! -таңдануды білдіретін одағай сөз)

Шырға тарту — бүркітті аңға түсуге үйреткенде аңның тұлыбын

(шырға) тартады.

Абадан — қасқыр үйірінің басшысы (көсемі)

Ережеп — үш күндік ораза

(осылай аталатын кісі аты да бар)

Толағай — тақыр жер («Тау толағай көрінер тасы кетер», «Қу

толағай бастанбай» (Махамбет)

Саһар — аққудың қоразы

Өжектеу — сөз таластыру

Сауын айту — үлкен асқа, тойға шақыру

Атырау — өзеннің теңізге құяр жері

Сыралғы — сый. («Батырдан — сауға, аңшыдан — сыралғы»)

Шекелдік — жүгеннің шекелігін күмістеу

Кеусен — егін орағы аяқталған соң астық тазалаушыларға, дәметушілерге берілетін үлес.

(Мал сойғанда «қолкесер» берген

сияқты)

Әуселе — күш-қуат («Әуселеңді көріп алайын»)

Көбеген — жас бала, балдырған. («Ерте туған көбеген» деп

малдың төлін де айтады)

Шүңет — ойдым, шұңқыр (шүңет көз)

Жік — шайтан («Жер астынан

жік шықты, екі құлағы тік шықты»)

Шабыра — ешкі терісінен иленген былғары (шабыра шалбар кигені)

Шікірә — жас баланың кекілін

үкілеген, қызыл-жасыл суыртпақ

жіп таққан, еркелеткен лағы («бұл

кімнің шікірәсі?»)

Сақпан — тас атуға арналған құрал («Сақпанның тасындай сарт

етті»)

Сірге жияр — күзгі қой қырқу, астық жинау сияқты жұмыстар

аяқталған соң ауыл-аймақ үшін

жасалатын шағын той.

Аймауыт — батырларға арналып тігілген киім (кейде сауыт деп

те айтады)

Әмеңгерлік — некелестіру

(«аға елсе- іні, іні өлсе — аға мұра»

дегендей)

Жолбасар — жол торып, тонаушы

дығы

Сой — тұқым, тек, нәсіл («Мен

ақсұңқар құстың сойымын» (Махамбет) текті ерлердің тұқымы деген мағынада айтылады)

Пеш — түрік сөзі. Пиш, пыш,

пісіру, жылыту деген мағынаны

білдіреді

Кірпіш — кір, лай, батпақты

пісіру, яғни лайды күйдіруден шыққан. (бұған дейін орыстар пеш,

кірпіш дегенді білмеген)

Тіз киім — іш киім

Әулет — бір атаға жататын

үрім-бұтақ

Шірік — сарбаз, жауынгер.

(«Ағайының көп болса — ұлы шерік

қолмен тең» (Ақтамберді жырау)

Аяқшы — тойда табақ тартушылар

Үпті — дүние, мүлікті, жасаулы

деген мағына береді. («Бәленбайдың үйі үпті»)

Аңғыс — мән-жайын, аңысын аңдау

Тағай — құлақтың ішкі жағы

Жаба — қыран құсты ұстайтын

ер үстіне орнатылған жаппа, үйшік

Бағар — мал («Бағар көбейсін —

мал көбейсін» деген мағынада)

Тепкішек — 5-6 жаста баланы ашамай ерге мінгізеді. Онда қоржын қалта болады. Соны тепкішек

дейді.

Соқыр тиын — тиынның бетіндегі бедер, таңба, жазу көп қолданғанда көмескіленіп, кейде жойылып кетеді. Сондай тиынды «соқыр тиын» дейді.

Әспет — адамға құрмет, ілтипат білдіру — әспеттеу

Мілік — тістің еті

Деңбет — күмістелген затты

айтады. (Мәселен, деңбеттелген

күміс белдік)

Аңырақай — шөл дала, қаңсыған дала

Насат — ерен (насат бала батыр

болып өседі)

Қылаң — жылқы малының жалпылама айтылатын түсі (ақбоз,

құла, т.б)

Баран — бұл да сондай. («алдыңғы ат қылаң болмай, баран болды» (Ақан сері. Құлагер — қылаң)

Аужал — ас, тағам. (Осыны аужал ете тұрыңдар)

Сауға — араша тілеу. (Батырдан — сауға (олжаға үлес), аңшыдан —

сыралғы)

Мырзақамақ — үй тұтқыны

Көкжал — қасқырдың аталығы

Тазы — аңшы иті, ауған тілінде таза, алғыр, жүйрік деген мағына береді. Фердоуси «Шахнамада» патша иттерін «Саг-и-Тази» деп атаған

Мантық — логика

Теософия — діни философия

(Медреседе Абай мантықты да, теософияны да оқыған)

Шәмші — араб күн

Құрқұлақ — тістің еті қанайтын ауру (парадонтоз)

Сағанақ — киіз үйдің керегесінің қоспа ағашы

Алшын — шабылған шөп орнына шыққан жаңа шөп

Ақсүйек — қазақтың ұлттық ойыны

Керен — су сиыр (бегемот) («Аузын керендей ашты»)

Нау — жалақор, даукес. («Нау құрымай дау құрымас», «науды

аяма, дауды ая»)

Әккі — тәжірибелі, басқаның қулығын тез байқағыш, басқаға ұстатпайтын адам.

Жақ — садақтың бір атауы

Қаптағай — жабайы түйе.

(Қаптағай деген батырдың аты бар)

Қайдақ — салт басты, сабау қамшылы бойдақ адам. («Қазаны жоқ — қайдақ, қатыны жоқ бойдақ» деген сөз бар

қырғыздарда)

Даңғайыр — өз ісіне шебер, білгір адам.

Бапан — қамыс басының үлпілдегі

(«басы бапандай, аяғы сапандай —

тәуір басталып, нәтижесіз аяқталған

істі айтады)

Көгілдір — аққудың балапаны

Аманат құда — балаларын жас кезінде атастырып, қалың малдың бір бөлегін төлеп қойған құдалар.

Сілбі -1 ) ұзақ сіркіреп жауған жауын (ақжаңбыр),

2) Өрмекшінің өрмек тоқуға арналған сұйық заты

Шомай — екі құйымшақ сүйектің түйіскен жері (шонданай

деп жүргеніміз осы Шомай болу керек)

Зертең — өкпе ауруы (жөтелетін)

Пыстан — көпшікті ерге бекітетін жез қалпақты күміс шеге.

(Абайдың «Ескілік киімі» деген

өлеңіндегі «Жарғақ жастық көпшігім жезді пыстан» деген сөз бар)

Дәндәку — кісеннің оқшантаймен қатар тұратын былғары

қалтасы (жоғарыда аталған өлеңде: «үлкен кісе белімде жез салдырған, шақпағым, дәндәкуім

жарқ -жұрқ етіп» деген жолдар

бар)

Күйеуаяқ — ата-енесінің күйеу жігітке атаған малы

Жолаяқ — жолға шығарда жасалатын рәсім

Шүкейіт — киіктің асығы

(Кішкентай адамды шүкейіттей деп суреттейді)

Шарғы — ұзатылып бара жатқан қыздың сіңілісіне берген орамалы

Ашымал — арпадан, тарыдан, күріштен, ұннан, т.б. жасалған ашыған көже

Биязы шекпен — түйе жүнінен жіңішке етіп иірілген жіптен тоқылған шекпен

Мор — киіз үйдің ағашын сүйегін) балқытатын орын

Ереуіл — ұзақ жортуға шыдамды, мықты, берік ат. («Ереуіл атқа ер салмай»)

Кермағыз — кербез, маңғаз деген мағынада. (Абай өлеңінде бар сөз)

Ақылақ — ыстық ірімшікке шекер (қант) қосып жасалған тағам. (үлкен кісілерге, балаларға беріледі)

Ұмай ана — аңыз бойынша

ести жоқ ескі заманда көк түріктер

жат-жұрттықтардың қырғынына

ұшырағанда бір жалғыз мүгедек

ер баланы ұрғашы бері — Ұмай

ана асырап жеткізеді. Түрік ұрықшәрпі (тұқымы) сол бала мен

Ұмай анадан тараған делінеді

аңызда.

Құзғын сәрі — (құлқын сәрі деп те айтылады) — таң ата — ерте құзғын құс қонақтаған жерінен ұшқан уақыт

Қара өзек шақ — жазғытұрым кез

Парсақ — орта ғасырдағы қашық тық өлшемі. Бір парсақ шамамен 6.23 шақырымға тура келеді

Ұрағаһ — монғолша аттан деген мағынада (ура сөзі осыдан шыққан шығар деген ой келеді)