Биыл 650 мың студент жасанды интеллект бойынша арнайы курстардан өтеді, ал екінші кезеңде 100 мың студент Стэнфорд жоғары білім беру мектебінің бас техникалық директоры Пол Киммен бірлесіп дайындалған курстарды оқиды.
Меже – ЖІӨ-нің 1 пайызына жеткізу
Кейінгі 6 жылда ғылымды республикалық бюджет есебінен қаржыландыру көлемі 6 есеге ұлғайып, биыл 252,5 млрд теңгеге жеткен. 2024-2026 жылдардағы ғылымға бөлінген бюджет те алдыңғы үш жылдағыға қарағанда 9 пайызға көп.
Үкіметтің мәліметінше, биыл ғылымды дамытуға 194 миллиард теңгеден астам қаражат бөлінген. Оның 72 миллиарды ғылыми орталықтарды қолдауға бағытталмақ. Сондай-ақ ғылыми-зерттеу жобаларына гранттар бөлінеді, ал 23 миллиард теңге әзірлемелерді коммерцияландыруға жұмсалады. Алдағы жоспарлар да айқындалған. Премьер-Министрдің мәлімдеуінше, Ғылымды дамытудың 2029 жылға дейінгі тұжырымдамасы аясында саланы қаржыландыру көлемі ЖІӨ-нің 1 пайызына дейін ұлғайтылмақ.
Жалпы, еліміздің ғылымды қаржыландыру бойынша көрсеткіштері аса жақсы емес. Деректерге сәйкес, ғылыми-зерттеу және тәжірибелік-конструкторлық талдамаларға ең көп қаржы жұмсайтын бес ел әлемнің ең ірі экономикалары саналады. Санамалап айтсақ, АҚШ, одан кейін Қытай, Жапония, Германия және Корея Республикасы.
Алайда қаржыландырудың ұлғаюы ғылымның нақты экономикаға ықпалын арттыра ма? Бұл сұрақ әлі де ашық күйде қалып отыр. Себебі ғылым мен бизнестің өзара әрекеттестігі әлсіз, ал жеке сектордың ғылыми зерттеулерге инвестиция салу белсенділігі төмен.
2022 жылғы Ғылым туралы ұлттық баяндаманың деректеріне сүйенсек, 2021 жылы Қазақстан Республикасында ғылыми-зерттеу және тәжірибелік-конструкторлық талдамаларға жұмсалған шығындардың 89-дан 109,3 млрд теңгеге дейін өскені байқалған. Алайда шығындардың 20 млрд теңгеден аса артуы есепті жылы 0,13 пайыз деңгейінде қалған ЖІӨ-нің ғылыми сыйымдылығына әсер етпеген.
Баяндама авторлары – ғалымдардың түсіндіруінше, бұл, ең алдымен, ғалымдар шығаратын ғылыми өнім көлемінің – жаңа білімнің өте төмен деңгейде қалуына байланысты болып отыр. Себебі бұл білімді экономикалық қызмет түрлерінде, өндірісте пайдалану мүмкіндігі әзірге жоқ болғандықтан, оған деген сұраныс төмен.
– Мәселен, 2021 жылы шығындардың 82 пайызы адамның, қоғамның, табиғи ортаның құрылымының, қызмет етуінің және дамуының негізгі заңдылықтары туралы жаңа білім алуға бағытталған зерттеулерге немесе практикалық мақсаттарға және нақты мәселелерді шешуге, яғни іргелі және қолданбалы зерттеулерге арналған жаңа білімдерге қол жеткізу үшін қолдану мүмкіндіктерін зерттеуге жұмсалды. Жаңа материалдарды, өнімдерді, процестерді, құрылғыларды, қызметтерді, жүйелерді немесе әдістерді жасау және оларды одан әрі жетілдіру бойынша тәжірибелік-конструкторлық әзірлемелерге тек 18 пайыз жұмсалған, – деп жазылған құжатта.
Ғалымдар ғылыми жетістіктерді іс жүзінде пайдалану мүмкіндігі болмаған кезде, ғылымға инвестиция салудың қажеттілігі мен пайдасына кәсіпкерлерді сендіру қиын екенін айтады.
Экономикаға – 118 млрд теңге үлес
Яғни, қаржы бөлген өз алдына, оның қайтарымы, яғни нәтижесі жүргізіліп жатқан жұмыстардың негізгі көрсеткіші ретінде қарастырылады.
Министрлік бұл тұрғыда илгерілеу барына сендіреді. 2016 жылдан бастап ғылыми жобаларды нарыққа шығару мақсатында арнайы конкурстар ұйымдастырылып, зерттеу нәтижелерін коммерциялық өнімге айналдыруға жағдай жасалыпты. Министр Саясат Нұрбек кейінгі үш жылда бұл үрдіс тоқырауға ұшырағанын, коммерцияландыруға қаржыландыру да, бірлесіп қаржыландыру да мүлде бөлінбегенін айтты.
Дегенмен қазір бұл жұмыс қайта жандандырылып, коммерцияландыру гранттарының көлемі ұлғайтылған. Соның нәтижесінде ғылыми жобалардың экономикаға қосқан үлесі 118,4 млрд теңгеге жетіпті. Коммерцияландыру конкурстары аясында барлығы 2 148 өтінім қабылданып, оның 1 681-і қаралған. Нәтижесінде, 416 жоба мақұлданып, 386-сы қаржыландырылған. Қазір 208 жоба іске асырылып жатыр. Олардың ішінде 25 жоба шетелдік нарыққа шығып, экспортталып отыр. Алты жобаның сату көлемі 1 млрд теңгеден асып, өзін ақтайтын деңгейге жеткен.
– Қазіргі уақытта 208 жоба іске асуда, оның 25-і экспортқа шықты, ал 6-уы 1 млрд теңгеден астам сату көлеміне жетті. Жобалардың экономикаға қосқан жиынтық үлесі 118,4 млрд теңгені құрады. Маңыздысы – соңғы 3 жылда коммерцияландыруға қаржыландыру да, қоса қаржыландыру да мүлде бөлінген жоқ. Биылдан бастап бұл мақсатқа қаражат қарастырылды, – деді Саясат Нұрбек.
Бұл салаға жасалып жатқан мемлекеттік қолдаудың күшейгенін көрсеткенімен, ғылыми жобаларды коммерцияландыру және жеке инвестиция тарту мәселелері әлі де өзекті. Ғылым мен бизнестің байланысы берік емес. Көптеген зерттеу нарықта сұранысқа ие болмай, зертханалардан әрі аспай жатады. Осылайша, ғалымдар мен кәсіпкерлер арасындағы байланысты күшейту, коммерцияландыруға қажетті инфрақұрылымды дамыту, қаржыландыру көздерін әртараптандыру басты мәселеге айналды.
Жеке сектордың орны ойсырап тұр
Осылайша, бюджет қаржыландыруынан бөлек, жеке инвестицияларды тарту тетіктері жетілдірілмесе, ғылымның нақты экономикалық секторға ықпал етуі екіталай екені анық байқалып отыр. Ал ғылым саласына жеке инвестициялар тарту деңгейі әлі де төмен. Яғни, бизнес пен жеке сектордың ғылымға құятын қаражаты өте аз. Еліміздің алты өңірінде бұл бағытқа мүлде қаржы құйылмаған.
Ең белсенді өңір Алматы болып отыр, мұнда ғылымға құйылған инвестиция көлемі 1 миллиард теңгеден асты. Сондай-ақ Абай, Ақмола, Шығыс Қазақстан және Жамбыл облыстары да алдыңғы қатарда.
Ең төменгі инвестициялық көрсеткіш Павлодар, Қостанай және Атырау облыстарында тіркелген. Алты өңірде ғылымға мүлде қаржы бөлінбеген. Мұның басты себебі – бұл аймақтарда ірі кәсіпорындардың болмауы.
ЖІӨ-нің ғылыми сыйымдылығы жоғары елдерде кәсіпкерлердің ғылыми зерттеулерге бөлетін инвестиция көлемі мемлекеттік қаржыландырудан да асып түседі. Бұл елдерде бизнес ғылымды негізгі қозғаушы күшке айналдырып, экономиканың өсімі мен инновацияның дамуына жағдай жасайды.
ЮНЕСКО-ның Статистика институтының сарапшылары мемлекеттік қаржыландырудың артуы ғылыми ресурстарды тиімсіз пайдалануға әкелуі мүмкін деп болжайды. Себебі ғылым мен бизнестің өзара байланысы әлсіз болған жағдайда, зерттеулердің коммерциялық әлеуеті төмендейді. Ал дамыған елдер тәжірибесі көрсеткендей, инновациялық экожүйенің тиімділігі кәсіпкерлік сектордың белсенділігіне тікелей байланысты.
Бұл ретте, Ғылым және жоғары білім министрі Мемлекет басшысының тапсырмасы бойынша шетелдік әріптестермен бірге AI-Sana бағдарламасы әзірленіп жатқанын айтты. Бағдарлама жасанды интеллектіні түрлі салаларда қолданатын ғылымды қажетсінетін стартап-командаларды бизнес-акселерациядан өткізеді. Саясат Нұрбектің айтуынша, ел өңірлеріндегі жетекші университеттер зияткерлік капиталдың негізгі көзі болады.
– Биыл 650 мың студент жасанды интеллект бойынша арнайы курстардан өтеді, ал екінші кезеңде 100 мың студент Стэнфорд жоғары білім беру мектебінің бас техникалық директоры Пол Киммен бірлесіп дайындалған курстарды оқиды. Жыл соңына дейін біз жасанды интеллект саласында 1-1,5 мың стартап команда құруды жоспарлап отырмыз, – деді Саясат Нұрбек.
Сондай-ақ министрлік ғылым мен бизнес арасындағы өзара байланысты цифрландыру арқылы күшейтуді көздеп отырғандарын жеткізді. Бұл бағытта өтінімдерді бөлуді автоматтандыру, сарапшыларды іріктеу және байланысты тұлғаларды анықтау үшін жасанды интеллект негізінде жаңа жобалар іске қосылмақ.
– Ғылыми зерттеулерге қаржыландыру алу бойынша заңнамалық және нормативтік мәселелерге қатысты кеңес беру үшін Мемлекеттік ғылыми-техникалық сараптама орталығы базасында жасанды интеллект-чат-бот әзірленеді. Сонымен қатар құжаттарды автоматты түрде генерациялау жүйесі енгізіледі. Бұл конкурстық процестерді, оның ішінде ғылыми-техникалық тапсырмаларды, қаржылық есептерді және басым бағыттарды бекітуді оңтайландырып, деректерді өңдеудің тиімділігін арттырады және әкімшілік жүктемені азайтады, – деп түсіндірді министр.
Ғылымға көңіл де, қаражат та бөлініп жатқаны, әрине, қуантады. Бірақ, ғылым экономиканың қозғаушы күшіне айналуы үшін қыруар қаржы бөлу, соның ішінде тек мемлекет қаржысын құю жеткіліксіз екенін тәжірибе дәлелдеп отыр. Жүйелі жұмыс, нақты сектормен тығыз байланыс реформалардың негізгі алғышарты болмақ. Бұл ретте, зерттеу жұмыстарының практикалық мәні мен сапасы да шешуші рөл атқаратыны анық.
https://turkystan.kz/article/257207-karzhy-ulgaidy-karym-she