Әлеуметтік желіде белгілі «Қазақстан ата-аналар одағы» қоғамдық бірлестігі елді алаңдатып жүрген мәселелердің бірін талқыға салды.
2024 жылдың ақпан айында ішкі істер министрлігі әкімшілік полиция комитетінің басшысы Әсет Оспанов республика бойынша 6 мың ата-ана есепке алынып, 12 мыңы әкімшілік жауапкершілікке тартылғанын, 600-і ата-ана құқығынан айырылып, 340-ы шектелген.
Еріктілер осы мәселеге қатысты бірнеше оқиғаны мысалға келтірді. Бала 6 ай бойы Алматы облысы Әли ауылының жанындағы полигонда тұрған.
Патронаттық тәрбиеден қашып кетіп, анасының ұрған туралы хабарлаған. Оқушы бала 6 ай бойы мектепке де бармаған. Оған мұғалімдер де, қамқоршылар да алаңдамаған. 8 жасар баланың өгей әкесі оны ұрып-соғып, қайыр сұрауға мәжбүрлеген. Асырап алған анасы үшінші баласына аяғы ауыр болып үнсіз қала берген. Тіпті күйеуінің бұрын кісі өлтіргені үшін 20 жыл жаза өтеуі әйелді алаңдатпаған.
Таяуда ғана бұл мәселеге қатысты іс қозғала бастады. Алматы облысының прокуратурасы, мектептер, қамқоршылық органдары, психологтар балалардың қауіпсіздігі күмәнді отбасыларды тексеруге бастама көтерді. Үш ай бойы тексерілген істе 170 бала анықталды. Олардың жартысы көбі қазірдің өзінде алкоголь мен есірткі тұтынған. Енді пилоттық жобаны республика көлемінде қолдану туралы шешім қабылданып отыр.
«Әділ» қоғамдық қорының жетекшісі Оксана Маралова балалардың салған суреті маңызды рөл атқаратынын айтады. Осылайша, мектеп оқушыларына отбасының суретін салу ұсынылып, кейін олар жұмысты психологтарға көрсетті.
«Бізге үш айдың ішінде балаларға зорлық-зомбылық көрсеткен бес мың оқиға келіп түсті. Бір қызды ауылдан ақша табуға келген анасының туысы зорлап кеткен. Тағы біреуін түнде жатақханадағы көршісі қолмен ұстап алып, баланың бөлмесіне кіріп кеткен. Кейбіреуінің анасы қызына «өтірік айтпа!» десе, енді бірінікі «қызын бір бөтелке үшін еркектердің қойнына салып бергені» туралы айтқан», – деп түсіндірді ерікті.
Оксана Маралованың айтуынша, кәмелетке толмағандар істері жөніндегі сотқа жіберілген 100 істің үшеуі ғана қаралады екен. Қалғандары одан әрі өндіріске қамауға алуға жіберілді дейді ерікті.
«Қамқоршылық ұйымдарының сөзінше, бұл ата-аналар жөнге келген. Шындығында, әлеуметтік қызметкерлер бұл отбасыларға бармайды. Керісінше, қамқоршылық ұйымдарының «арқасында» балаларды өлтіру және зорлау фактілері көбейіп жатыр. Ата-аналар уақытында істі қозғамайды. Мысалы, 2023 жылы қараша айының соңында Қаскелеңде алкогольдік интоксикациядан нәресте көз жұмды. Есірткі тұтынатын ананы үш айлық баласымен емін-еркін қалдырып кете берген», – деді Оксана Маралова.
Мұғалім дереу полицияға хабарласуға тиіс
Енді жаңаша жұмыс істейтін нормалардың қатарында «Кәмелетке толмағандар арасындағы құқық бұзушылықтың алдын алу туралы» заңның 12-бабының 1-тармағы да бар. Бұған сәйкес білім беру және медициналық ұйымдардың қызметкерлері тұрмыстық зорлық-зомбылыққа күдікті болса, дереу құқық қорғау органдарына хабарлауы керек.
Қоғам арасында түзетулерге қарсы екіұдай пікірлер жүр. Мысалы, ата-аналардың көбі баласы велосипедтен құлап қалса, өз міндеттерін дұрыс атқарып жатырмыз ба деп күдіктеніп, жедел медициналық көмекке жүгінбейді.
Дәрігерлер енді жарақатпен ауруханаға түскен бала туралы полиция қызметкерлеріне хабарлауға міндеттеледі. Егер бала мұғалімге отбасында қатаң жазаланғанын айтса, оның міндеті – ата-анасын шақырып, мәселені шешу.
Бұл жағдайда мұғалім (тәрбиеші) дереу полицияға хабарласуға тиіс.
Бұл нормалар бұрын «Педагог мәртебесі туралы» заңда белгіленген еді. Енді жаңа әкімшілік кодексіндегі 127-баптың 3-тармағына сәйкес күзетшілер де, техникалық қызметкерлер де баланың өмірі мен денсаулығына қауіп төндіретінін алдын ала хабарлауы керек.
Мемлекет жау емес
Айта кету керек, заңдағы балаларды ата-анасынан айыру туралы заңнамаға ешқандай өзгерістер енгізілген жоқ. Бұл мәселеге қатысты барлық ереже 2011 жылдан бері өз күшінде десе де болады.
«Қорғаншылық және қорғаншылық органының қызметкерлері өз жұмысында ең алдымен «Неке (ерлі-зайыптылық) және отбасы туралы» кодекстің 82-бабына сүйенеді. Онда балаларды әкетудің негіздері нақты көрсетілген», – деп түсіндірді балалардың құқықтарын қорғау комитеті төрағасының орынбасары. Юлия Овечкина.
Оның айтуынша, қамқоршылық ұйымдары заңға сәйкес әрбір нақты жағдайды бағалайды. Егер баланың отбасында қалуы жай ғана қауіпті болса, онда ата-анасынан айыру мәселесі көтеріледі. Шешімді жергілікті атқарушы орган (әкімдік) қабылдаса, прокуратура бақылап отырады.
Қамқоршылыққа арналған арнайы оқу құралы жоқ. Оның өкілеттіктері басқа нормативтік құқықтық актілерде де және заңдарда да біріздендірілмеген.
«Бұл шара балаға аса қауіпті жағдайда, оның өмірі мен денсаулығына қауіп төнген жағдайда ғана қолданылады. Мысалы, ата-аналар алкогольге немесе есірткіге мас болып, өзін ұстай алмайды. Мұндай жағдайларды ата-ана құқығынан айырылады», – деп атап өтті Юлия Овечкина.
Оқу-ағарту министрлігі жағдайды түзету ата-анаға байланысты болса, оларға мүмкіндік беріледі деп баса айтады.
Ата-ана да адам
«Неке (ерлі-зайыптылық) және отбасы туралы» кодекстің 79-бабына сәйкес ата-ана құқықтарын шектеу шарасына ата-аналардың біреуінің созылмалы ауруы да себеп болуы мүмкін. Бұл норма ұзақ уақыт бойы қолданылып келеді. Заңда ата-анасы психикалық ауруға шалдыққан кезде ғана іске асырылады. Мәліметтерге сүйенсек, елдің жартысынан көбінде бір созылмалы ауруы бар…
Балалардың құқықтарын қорғау комитеті ата-аналардың құқықтарын шектейтін аурулардың арнайы тізімі жоқ екенін атап өтті.
Қамқоршылық пен қорғаншылық қызметкерлері Жоғарғы соттың 2018 жылғы 29 қарашадағы №15 нормативтік қаулысына сәйкес әрекет етеді. Ата-ана құқықтарын шектеуге баланы ата-анасына қалдыру ата-анасына байланысты емес мән-жайлар бойынша ол үшін қауіпті жағдайларда жол беріледі.
«Егер ата-ана ауруына байланысты міндеттемелерін орындай алмаса не істеуі керек? Атап өтейін, бұл ата-ана құқығынан айыру үшін негіз емес. Тек шектеулер үшін ғана деп білу керек», – деп түсіндірді Юлия Овечкина
Отбасы құшағында
Ата-ана құқықтары алты айға шектеледі және алимент төлеуге міндеттеледі. Ата-ана құқықтарын шектеуді жою үшін сотқа жүгіну керек. Анасы мен әкесі баламен кездесуді пайдаланды ма, алимент төледі ме, мәселені жұмысымен шешті ме, баспаналарын ретке келтірді ме, сол жерде қарайды.
«Егер осы уақыт аралығында ата-ана баланы отбасына қайтаруға ниет білдірмесе, құқықтан айыру туралы мәселе көтеріледі», – деп түсіндіреді Юлия Овечкина.
Оның айтуынша, отбасының қосылу мүмкіндігін жоққа шығармайды.
«Ата-ана құқықтарын қалпына келтіруге болады. Баланы басқа адамдар алты айдан өткенде ғана асырап ала алады», – деді Юлия Овечкина.
Ал Оксана Маралова барлық мәселе балаларды апаратын жер жоқ екенін айтады.
«Бір қала мен аудандағы екі Кәмелетке толмағандарды бейімдеу орталығы толып кеткен. Бізге шұғыл шаралар қажет. Бала анасының мас күйде екенін көрсе, кем дегенде бірнеше күн түнейтін сол – интернаттар. Мұндай мысалдардың бірі Талғардағы қиын өмірлік жағдайдағы балалар мен отбасыларға арналған «Арқа» қолдау орталығы. Мұнда жыл басында төрт бала қабылданған. Бірде ата-анасы 10 және 8 жастағы балалардың, тіпті, бала қамқоршылары мен жолда келген полицейлердің көзінше жыныстық қатынасқа түскен», – деді Оксана Маралова.
Қаласам да ұша алмаймын
Әкімшілік кодекстің өз міндеттерін орындауға салғырт қарайтын ата-аналарды жазалауды қарастыратын 127-бапқа өзгертулер енгізілді. Енді үлкендер баласын тәрбиелеп, оқытып қана қоймай, оның қауіпсіздігі үшін барлық шараларды қолдануға міндетті.
Бұл, әрине, балалардың денсаулығына қатысты болады. Бұл емдеуден бас тартуды немесе баланың өміріне нақты қауіп төнген жағдайда дәрігерлерге хабарласпауды қамтуы мүмкін. Бірақ бұл ата-ананың екпеге деген көзқарасына қатысы жоқ – Қазақстанда күнтізбе бойынша егу ерікті түрде жүргізіледі.
Жаңа нұсқада әр баламен мектеп психологының жұмысын міндетті ету керек деген ұсыныс та қарастырылмаған.
«Өкінішке орай, мектеп психологтары баланың мазасыз күйін анықтау үшін тестілеуді қолданған. Бірақ ата-аналар мұндай көмектен бас тартқан жағдайлар болды. Өкінішке орай, бұл балалар кейін өз өзіне қол жұмсауға әрекеттенді. Алайда бұл заң мәселені толыққанды шеше алмады. Ата-аналар баласымен мектеп психологының жұмыс істеуінен бас тартуы мүмкін. Психологтың біліктілігі оларды сендіру үшін жеткілікті болады деген үміт бар», – деп мойындады Юлия Овечкина.
Жедел әрекет ету топтары
Жаңа заң өңірлерде пайда болатын отбасыларды қолдау орталықтарының қызметін бекітіп, мобильді жедел анықтау топтарының пайда болғанын жариялады.
Жедел әрекет ету топтарының қатарында құқық қорғау органдарының қызметкерлері, дәрігерлер, мұғалімдер, әлеуметтік қызметкерлер болады.
Олардың міндеті – қиын өмірлік жағдайдағы отбасыларды табу. Олар көршілердің, мұғалімдердің, дәрігерлердің сигналдары, еріктілер мен журналистердің репортаждары негізінде жұмыс істейді.
«Мобильді топтардан қорқудың қажеті жоқ. Олардың міндеті – баланы ата-анасынан алу емес, қиын жағдайдың алдын алу», – дейді Юлия Овечкина.
Көршілер де балаға үйде қауіп төніп тұрғаны туралы сигнал бере алады. Мамандар бұл жағдайда азаматтық сана өте маңызды екенін атап өтті.
Еске салайық, Алматы облысында өз қыздарын зорлады деп айыпталған ер адамның қылмыстық ісі бойынша сот басталғаны туралы жаздық. 2023 жылы көктемде Алматы облысында екі қыз әкесі оларды 10 жыл зорлап келгенін айтып, шағымданды. Осыдан соң ер адам қамауға алынды. Ал қыздар қорғаныш ретінде бақылауға алынған. Жәбірленген қыздардың мүддесін заңгер Айман Омарова қорғайды.
https://stan.kz/kizdi-auildan-aksha-tabuga-kelgen-anasinin-tuisi-zorlap-399233/